Osmanlı İmparatorluğu’nda yabancı dilde gazete yayınlanması oldukça ilginç bir konudur. Osmanlıca bir tek gazetenin çıkmadığı ülkede, neden özellikle Fransızca basın organları ortalıkta dolanmaya başlamıştır. Haberleşmenin doğuşu ve gelişiminde en etkin rolün sahibi ekonomik ilişkiler olduğuna göre, bu sonunun cevabı Osmanlı İmparatorluğu’nun Avrupa ile ilişkilerindedir. 18. yüzyılın sonlarında Osmanlı İmparatorluğu, iki yüzyıla yakın bir süredir önemli güçlükler içindeydi. İmparatorluğun gelişmesi durmuş, ıslahat çarelerine başvurulmuş ama çoğu kez başarılı olunamamış, daha önce kolaylıkla galip gelinen ordular karşısında zor durumlarda kalınmış ve bunun karşılığı olarak ağır şartlar içeren antlaşmalar imzalanmıştır. Bir yandan da, milli kimliklerine hiçbir şekilde dokunmadığı gayrimüslim unsurlar kısa zaman içinde kendi kimliklerini tekrar hatırlayacaklardır. Bunda da tabii ki, Osmanlı İmparatorluğunda emperyalist planları bulunan batılı güçlerin oldukça fazla yardımını göreceklerdir.

Sponsor Bağlantılar

Osmanlı İmparatorluğuna giren Avrupa, buradaki varlığını güçlendirmek için sağlıklı habere muhtaçtı. Bu gereksinme birbirinin ardı sıra bir çok gazetenin yayınlanmasına yol açtı. İşte böyle bir ortamda Osmanlı ülkesinde ilk gazeteyi Fransızlar çıkardı. İlk Türkçe gazete Takvim-i Vekayi’den tam 36 yıl önce yayınlanmaya başlayan bu gazetenin adı Bulletin de NouvellesHaberler Bülteni” dir.[1] Fransa’nın Osmanlı Devleti üzerindeki kültür nüfuzunu sürdürmek ve geliştirmek için Ağustos 1794’de İstanbul’da Fansız Elçiliğinde bir matbaa kurularak gazetenin basım işi burada gerçekleştirildi. Ancak düzenli aralıklarla çıkmayan bu bülten elçilik tarafından yeterli görülmedi. Büyükelçi General Aubert Dubayet, Eylül 1796’dan itibaren Gazette Française de Constantinople’u çıkarttı.[2] Bu ilk yayınlar bir bakıma, Fransa’nın ihtilal sonrası propaganda çalışmalarının örnekleri olarak görülebilir.[3] “

İzmir’de yayınlanan Journal de Smyrne ile Echo de l’Orient 1846’da birleşip İstanbul’da Journal de Constantinople adını aldıktan sonra etkin bir hale geldi.[4] Aynı gazete 1866’dan sonra La TurquieLa Reforme Ermeni taraftarlığı ile dikkati çekerken 1870-1890 yılları arasında yayınlanan La Phare du Bosphore Rumların sözcülüğünü yaptı. adını aldı. Yine İstanbul’da 1869-1922 yılları arasında çıkan La Reforme Ermeni taraftarlığı ile dikkati çekerken 1870-1890 yılları arasında yayınlanan La Phare du Bosphore Rumların sözcülüğünü yaptı.

Osmanlı İmparatorluğu’nda artan yabancı çıkarlarına paralel bu çıkarlara hizmet eden gazete sayısı da çoğaldı. Bu gazetelerin bir kısmı Osmanlı aleyhinde yayınlar yaparken bir kısmı da Batı karşısında hesap verir duruma gelmiş yönetime şantaj yaparak para koparmaya çalıştı. Daily News’in İstanbul muhabiri Mösyö Aubrine iç-dış kamuoyunu Osmanlı yönetiminin isteği doğrultusunda yazılar yazdığı söyleyerek Abdülmecid’in 4 Mart 1848’de 400 kuruş maaşın kendisine bağlanmasını sağladı.[5]

Dış basının yönetim hakkında yazdığı yazılar için Babıali’de kurulan Tercüme Odası’nda yapılan çeviriler ve yönetimin buna ilgisi de dış basın tarafından kullanıldı. Avrupa gazeteleri, Osmanlı yönetimini gazetelerine abone yapmak ve aleyhte yazı yazıp cevap hakkı için de yüklü paralar almaya başladılar.[6]

Osmanlı hükümeti ile yabancı basın ilişkileri 1864’ten sonra  farklılaştı ve hükümet, gazete yayınlarına sık sık karışmaya başladı. Matbuat Kalemi yayınları yakından izlerken bir çok gazete geçici olarak kapatıldı, hatta kimi gazeteler tamamıyla kapatıldı. Gazeteler bu durum karşısında Osmanlı hükümetine karşı daha dostça bir tutum takınmaya başladılar. Yapılan eleştirilerin dozu da buna paralel olarak düşüş gösterdi. Hükümet de kendi yönünden bu uysal davranışı ödüllendirmeyi ihmal etmedi. Levant Herald, Moniteur Oriental Turquie, Stamboul, Phare du Bosphore  1890’lı yıllarda Osmanlı Hükümetinden 340 bin kuruş alıyorlardı.[7]

İngilizce ve Fransızca olarak 1858-1914 yılları arasında yayınlanan  Levant Herald da politik oyunlara girişerek Babıali ile bir hayli çekişmiştir. Bu gazeteye rakip olarak 1867-1875 yılları arasında yayınlanan Levant Times and Shipping Gazette, başlangıçta hem İngilizce hem Fransızca çıktı ve altı yıl yaşadı. 1870 yılına kadar hiçbir idarî karara konu olmadan yayınlandı. Ancak Cumhuriyet yönetimine karşı beslediği sempati yazılarına da yansıyınca İstanbul’daki Prusya elçisinin dikkatini olumsuz yönde üzerine çekti. Elçinin Osmanlı Hükümetindeki girişimleriyle gazete üç ay kapatıldı. Bu olaydan sonra dört yıl daha sorunsuz yayınlanana gazete, Osmanlı Bankasına tanınan ayrıcalıkların arttırılmasını hedefleyen projeye karşı çıkınca 1874’te tamamen kapatıldı.[8] 1875’den sonra aynı kişiler tarafından gazetenin adı değiştirildi,  Stamboul adıyla ve sadece Fransızca yayınlandı.[9]

Türkçe dışında Osmanlı basını olarak 1746 gazete ve derginin mevcudiyeti tespit edilmiştir. Ancak bu rakam da Ebuzziya’ya göre gerçek rakamın ancak beşte birini teşkil etmektedir.[10]


[1] Korkmaz ALEMDAR; İstanbul, II. Baskı, Ankara İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi Yay., Ankara 1981, s.2.

[2] Alpay KABACALI; Başlangıçtan Günümüze Türkiye’de Basın Sansürü, İstanbul 1990, s.13.

[3] Korkmaz ALEMDAR; “Türkiye’de Yabancı Dilde Basın”, Tarih ve Toplum, C.X, S.60, Aralık 1988, s.38.

[4] Zeki ARIKAN; “Tanzimat ve Meşrutiyet Dönemlerinde İzmir Basını”, s.104.

[5] Hamza ÇAKIR; Osmanlıda Basın-İktidar İlişkileri, Siyasal Kitabevi, Ankara 2002, s.26.

[6] Ahmet Hamdi TANPINAR; 19. Asır Türk Edebiyatı Tarihi, Çağlayan Kitabevi, 9. Baskı, İstanbul 2001s.147.

[7] ALEMDAR; İstanbul, s.9.

[8] ALEMDAR; İstanbul, s.13.

[9] Orhan KOLOĞLU; “Türkçe-Dışı Basın”, T.C.T.A, C.I, İletişim Yayınları, İstanbul 1985, s.95.

[10] Ziyad EBUZZİYA; “Osmanlı İmparatorluğu’nun Türkçe Dili Dışındaki Basını”, Türkiye’de Yabancı Dilde Basın, İstanbul Üniversitesi Yay., İstanbul 1985, s. 30.