İyelik Ekleri

Ad soylu sözcüklere gelerek varlığın kime ya da neye ait olduğunu belirten eklerdir.
“iye” sözcüğünün anlamı “aitlik, sahiplik”tir. “iye”, “ait” ve “sahip” sözcükleri eş anlamlıdır.

Sponsor Bağlantılar

Şu üç cümle aynı anlamı ifade eder:

Bu çantanın iyesi kim?
Bu çantanın sahibi kim?
Bu çanta kime ait?

NOT: “iyelik” sözcüğünün anlamı, günlük yaşamda kullanmadığımız için çabuk unutulur. İyelik eklerini öğrenmek için ya da akılda tutabilmek için öncelikle bu sözcüğün anlamını iyice öğrenmeliyiz. Şunu anlatmaya çalışıyorum: “iyelik” sözcüğünü gördüğümüzde, zihnimizde hemen “aitlik” ve “sahiplik” sözcükleri canlanmalıdır.

İyelik   =   aitlik   =   sahiplik

Türkçede üçü tekil ve üçü çoğul olmak üzere toplam altı tane kişi zamiri vardır: ben, sen, o (tekil); biz, siz, onlar (çoğul). Adlara getirilen iyelik ekleri, bu altı kişi zamirinden herhangi birine ait olma anlamı kazandırır.

“kolye”

kolye – m   (benim kolyem, kolye bana ait)
          1. tekil iyelik eki

kolye – n   (senin kolyen, kolye sana ait)
          2. tekil iyelik eki

kolye – s – i   (onun kolyesi, kolye ona ait)
               3. tekil iyelik eki

kolye – miz   (bizim kolyemiz, kolye bize ait)
          1. çoğul iyelik eki

kolye – niz   (sizin kolyeniz, kolye size ait)
          2. çoğul iyelik eki

kolye – leri   (onların kolyeleri, kolye onlara ait)
          3. çoğul iyelik eki

NOT: İyelik eki varlığın neye ait olduğu anlamını da verir. Varlığın sahibi, insan dışında başka bir varlık da olabilir.

saat–in    kordon–u      
                          3. tekil kişi iyelik eki
(kordon, saate ait)

kuş–un    gaga–s–ı           
                          3. tekil kişi iyelik eki
(gaga, kuşa ait)

NOT: İyelik ekleri ile kişi ekleri birbirine karıştırılmamalıdır. İyelik ekleri adlara gelir, kişi ekleri fiillere gelir. İyelik ekleri varlığın kime ya da neye ait olduğunu belirtir. Kişi ekleri hareketin kim tarafından yapıldığını belirtir. Hareketlerin bir sahibi olamaz, hareketler birilerine ait olamaz, ancak varlıkların bir sahibi olur, varlıklar birilerine ait olabilir.

kolyem   (kolye – m )
                ad       1. tekil kişi iyelik eki

Kolyenin sahibi kim? − Kolyenin sahibi benim.
Kolye kime ait? − Kolye bana ait.

ütüledim  (ütüle – di – m )
                  fiil           1. tekil kişi eki

Ütüleme hareketini yapan kim? − Ütüleme işini yapan benim.

NOT: 2. tekil ve çoğul kişi iyelik eklerinden sonra durum ekleri geldiğinde, varlık hem 2. hem de 3. kişiye aitmiş gibi bir anlam ortaya çıkar.

Şiirini çok beğendim.
(Senin şiirini …)
(Onun şiirini …)

Evine hırsız girmiş.
(Senin evine …)
(Onun evine …)

Kardeşini işten çıkardılar.
(Senin kardeşini …)
(Onun kardeşini …)

Oyuncaklarını dolabın üst gözüne sakladım.
(Senin oyuncaklarını …)
(Onun oyuncaklarını …)

NOT: Belirtme durum eki “–i” (–ı, –i, –u, –ü) ile üçüncü tekil kişi iyelik eki “–i” (–ı, –i, –u, –ü) birbirine karıştırılmamalıdır.
3. tekil iyelik eki alan sözcüğün önüne “onun” sözcüğünü getirebiliriz, fakat belirtme durum ekini alan sözcüğün önüne “onun” sözcüğünü getiremeyiz.

Sobayı erkenden yaktım.  
(Onun sobayı, olmuyor. Öyleyse belirtme durum eki.)

Kıyafeti çok güzeldi.  
(Onun kıyafeti, oluyor. Öyleyse 3. tekil kişi iyelik eki.)

NOT: 3. tekil kişi iyelik eki ünlüyle biten sözcüklere geldiğinde kaynaştırma ünsüzü olarak “s” kullanılır.

oda – s – ı           karne – s – i

“su” ve “ne” sözcükleri istisnadır.

çeşme   su – y – u
arabanın  ne – y – i

NOT: Kimi zaman ad soylu sözcüklerde hem iyelik eki hem de durum eki bulunabilir. Böylesi durumda iyelik eki önce, durum eki sonra gelir.

bahçe – miz – de    (-miz: 1.çoğul iyelik eki, -de: bulunma durumu eki)

Durum Ekleri

1. Belirtme (Yükleme) Durumu Eki  (-ı, i, -u ,-ü)
Pencereyi biraz açabilir misin?
Ağaçtaki elmaları birer birer topladık.
Ömer’i en son üç sene önce görmüştüm.

NOT: Belirtme durumu eki “-i” ile 3. tekil iyelik eki “-i” birbirine karıştırılmamalıdır. “-i” ekini almış sözcüğün başına “onun” sözcüğünü getirdiğimizde anlamlı bir tamlama ortaya çıkıyorsa, bu ek 3. tekil iyelik ekidir; anlamlı bir tamlama yapılamıyorsa, bu ek belirtme durumu ekidir.

Telefonu nerede bıraktığımı hatırlamıyorum.
belirtme durumu eki
onun telefonu (olmuyor)

Telefonu dün okulda çalınmış.
3. tekil iyelik eki
onun telefonu (oluyor)

NOT: Belirtme durumu ekini almış sözcükler, cümlenin ögeleri konusunda “belirtili nesne” olur.
Çamaşırları ne zaman yıkayacaksın?
B.li Nesne

2. Yönelme (Yaklaşma) Durumu Eki  (-a, -e)
Yeni aldığımız koltuğa çocuklar çay dökmüşler.
Otobüs otogara beş dakika önce girmiş.
Bu sene yılın ilk karı Erzurum’a yağdı.

NOT: Yönelme durumu ekini almış sözcükler, cümlenin ögeleri konusunda “dolaylı tümleç” veya “zarf tümleci” olur.

Bir anda sahneye üç kişi fırladı.
        Dolaylı Tümleç
Bu ödev akşama biter.
         Zarf Tümleci

3. Bulunma (Kalma) Durumu Eki  (-da, de; -ta, te)
Yaklaşık otuz yıldır Adana’da yaşıyoruz.
Yıllarca bu koca evde yapayalnız yaşadı.
Yarın sabah çarşıda buluşalım, olur mu?

NOT: Bulunma durumu ekini almış sözcükler, cümlenin ögeleri konusunda “dolaylı tümleç” veya “zarf tümleci” olur.

Plajda irili ufaklı taşlar vardı.
Dolaylı Tümleç

Arkadaşlarım bu acı günümde beni yalnız bırakmadılar.
                       Zarf Tümleci

NOT: “-de” eki bazen yapım eki olarak da kullanılır.

Geçen sene sınıfın en gözde öğrencisi bendim.
                                yapım eki

Defter yok, kitap yok; sizinki sözde öğrencilik.
                                         yapım eki

Cerenler sözde bugün bize geleceklerdi.
            yapım eki

4. Ayrılma (Çıkma, Uzaklaşma) Durumu Eki  (-dan, -den; -tan, -ten)
Mavi çizgili kazağını hangi mağazadan aldın?
Az önce sokaktan acı bir fren sesi geldi.
Bir aydır sızlayan dişimden dün kurtuldum.

NOT: “-den” eki bazen yapım eki olarak da kullanılır.

Böylesi sıradan insanlara hiç tahammül edemiyorum.
             yapım eki
Bize karşı ne kadar içten davrandınız.
                           yapım eki
Senin gibi candan arkadaş zor bulunur.
                yapım eki

5. İlgi Durumu Eki  (-ın, -in, -un, -ün)
Ad tamlamalarında tamlayan durumundaki sözcüğe geldiği için belirtme durumu ekine “tamlayan eki” de denir.
İlgi durumu eki, ünlüyle biten adlara getirildiğinde araya “n” kaynaştırma ünsüzü girer.

Şurdaki perdenin  deseni çok hoşuma gitti.

Perde – n – in   desen – i
Tamlayan          tamlanan
    Belirtili Ad Tamlaması

Çağla’nın pırlanta yüzüğü gözlerimizi kamaştırdı.

Sanatın önemini gençlere kavratmalıyız.

Çokluk Eki (-lar, -ler)

Adlara, “-lar, -ler” eki getirilerek çokluk anlamı verilir.

öğrenciler, yıllar, sınavlar, kitaplar, çocuklar…

NOT: Çokluk eki, eklendiği sözcüklere çokluk anlamının dışında farklı anlamlar da katabilir:

Hafta sonu Ayçalar şehir dışına taşınacaklar. (aile)

Beş yaşlarında bir çocuk kaybolmuş. (yaklaşık)

Sabahları birer saat yürümelisin. (her)

Seni dünyalar kadar seviyorum. (abartma)

Ruslar, edebiyat sahasında oldukça başarılı. (millet)

Bu diyar, Yunus’ların, Karacaoğlan’ların diyarıdır. (ve benzerleri)

Sözcükte Yapı

Ekler

I.  Yapım Ekleri

1. Addan Ad Yapan Ekler
2. Addan Fiil Yapan Ekler
3. Fiilden Fiil Yapan Ekler
4. Fiilden Ad Yapan Ekler

II.  Çekim Ekleri

a) Ad Çekim Ekleri
1. İyelik Ekleri
2. Durum Ekleri
3. Çokluk Eki (-lar, -ler)

b) Fiil Çekim Ekleri
1. Kip Ekleri
2. Kişi Ekleri